Κλήδονας: Το Νερό που Μιλά και η Φωτιά που Καθαίρει

Το Αρχαίο Έθιμο της Μαντείας και των Φωτιών του Αϊ-Γιάννη

The Danaides, John William Waterhouse

Κάθε Ιούνιο, όταν ο ήλιος φτάνει στο αποκορύφωμά του και ο χρόνος μοιάζει να κρατάει την ανάσα του, ανοίγει μια χαραμάδα. Μια πύλη ανάμεσα στους κόσμους. Το θερινό ηλιοστάσιο δεν είναι απλώς η μεγαλύτερη μέρα του χρόνου· είναι μια στιγμή μαγική — όπου η φύση ψιθυρίζει τα μυστικά της σε όσους γνωρίζουν πώς να ακούν.

Κι ανάμεσα σε αυτά τα αρχαία ψιθυρίσματα, ζει ακόμα ο Κλήδονας: ένα παλιό ελληνικό έθιμο που φέρνει μαζί του μαντεία, γιορτή και μαγεία. Ένα έθιμο που δεν ανήκει μόνο στο παρελθόν, αλλά και στο αρχετυπικό μέλλον της ψυχής.

Το έθιμο του Κλήδονα είναι ένα από τα πιο γνωστά και παλαιά λαϊκά έθιμα της Ελλάδας, το οποίο σχετίζεται με το θερινό ηλιοστάσιο και εορτάζεται κυρίως την παραμονή και ανήμερα του Αϊ-Γιαννιού του Λαμπαδιάρη ή Ριγανά (24 Ιουνίου). Έχει ρίζες αρχαίες, που φτάνουν έως τα προελληνικά και αρχαιοελληνικά χρόνια, και συνδυάζει μαγικο-λαϊκές πρακτικές, μαντείες και καθαρμούς.

Η λέξη Κλήδονας προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη κληδών, που σημαίνει "οιωνός", "μαντική φράση", "προφητικός λόγος". Το έθιμο, λοιπόν, συνδέεται με τη μαντεία του μέλλοντος, ιδίως σε θέματα αγάπης και γάμου.

«Κλήδωνα φέρε το νερό / κι εγώ θα φέρω τ’ όνειρο…»

Κύρια Στοιχεία του Εθίμου

Το αμίλητο νερό

Νεαρά κορίτσια πηγαίνουν σε πηγή ή πηγάδι και φέρνουν νερό χωρίς να μιλήσουν σε κανέναν, εξ ου και "αμίλητο νερό". Το νερό αυτό τοποθετείται σε ένα πήλινο δοχείο ή στάμνα και μέσα ρίχνουν τα "ριζικάρια" – προσωπικά αντικείμενα των κοριτσιών (δαχτυλίδια, κοσμήματα κ.ά.), τα οποία αντιπροσωπεύουν την κάθε μια. Το δοχείο σκεπάζεται με κόκκινο πανί και μένει όλη τη νύχτα έξω, κάτω από τα άστρα. Πιστευόταν ότι εκείνη τη νύχτα τα άστρα και οι δυνάμεις της φύσης επενεργούσαν πάνω στο νερό και στα αντικείμενα, αποκαλύπτοντας τον "ριζικό" (το πεπρωμένο) κάθε κοπέλας. Την επόμενη μέρα, ή το ίδιο βράδυ, παρουσία όλου του χωριού ή της γειτονιάς, ανοίγεται το δοχείο. Μια γυναίκα, συνήθως μεγαλύτερης ηλικίας, βγάζει ένα-ένα τα αντικείμενα, και καθώς το κάνει, λέγεται ένα μαντικό δίστιχο που θεωρείται ότι προβλέπει κάτι για την τύχη, τον έρωτα ή τον χαρακτήρα της κοπέλας στην οποία ανήκει το αντικείμενο.

Οι φωτιές του Άη Γιάννη (ή «Λαμπαδιάρης»)

Το βράδυ της παραμονής του Αϊ-Γιάννη, ανάβονται φωτιές στις γειτονιές. Οι νέοι και τα παιδιά πηδούν πάνω από τις φωτιές, λέγοντας ευχές ή τραγούδια. Πρόκειται για τελετουργία καθαρμού και ανανέωσης, όπου καίγονται παλιά στεφάνια του Μάη, και η φωτιά "διώχνει το κακό".

Συμβολισμός

Το έθιμο του Κλήδονα συνδυάζει:

• Μαντεία και αποκάλυψη του μέλλοντος,

• Καθαρμό μέσω του νερού και της φωτιάς,

• Κοινοτική συμμετοχή και ψυχαγωγία.

Πρόκειται για έναν εποχικό κύκλο με παγανιστικές ρίζες, ο οποίος έχει επιβιώσει μέσα από τη λαϊκή παράδοση και έχει ενσωματωθεί στη χριστιανική γιορτή του Αϊ-Γιάννη.

Το έθιμο απαντά σε πολλές περιοχές της Ελλάδας (νησιά, ηπειρωτικά χωριά, πόλεις) με τοπικές παραλλαγές. Σήμερα, σε ορισμένους τόπους, αναβιώνεται ως πολιτιστικό δρώμενο με παραδοσιακές στολές, μουσική, χορούς και συμμετοχή συλλόγων.

Το έθιμο του Κλήδονα συμπίπτει με την περίοδο του θερινού ηλιοστασίου (21 Ιουνίου) – τη μεγαλύτερη μέρα του χρόνου. Οι αρχαίοι πολιτισμοί θεωρούσαν αυτή την εποχή καθοριστική ενεργειακά, ένα πέρασμα από την άνοδο του φωτός στη σταδιακή επιστροφή του σκότους.

Ο συνδυασμός φωτιάς και νερού (οι δύο πρωταρχικές κοσμικές δυνάμεις) αντανακλά αυτήν την κοσμική ισορροπία και ταυτόχρονα μαγνητίζει το μυστήριο του μέλλοντος.

Αρχαϊκή μαντική και παγανιστικά κατάλοιπα

Το έθιμο του Κλήδονα περιέχει σαφή κατάλοιπα προχριστιανικών μαντικών πρακτικών. Για παραδειγμα, η χρήση προσωπικών αντικειμένων λειτουργεί συμπαθητικά (μαγική σκέψη: το αντικείμενο φέρει την ενέργεια του ατόμου), το "μαντικό δίστιχο" λειτουργεί ως χρησμός - παρόμοια με το ρόλο του Μαντείου των Δελφών, ενώ το "αμίλητο νερό" έχει καθαρτικό και μυστικιστικό χαρακτήρα – η σιωπή ήταν απαραίτητη σε πολλές αρχαίες τελετές για να διατηρηθεί η ιερότητα της πράξης.

Ο Κλήδονας, αν τον κοιτάξεις με μάτια καθαρά, δεν είναι απλώς έθιμο. Είναι μνήμη της γυναικείας σοφίας. Της σοφίας εκείνης που κάποτε ονόμασαν «μαγεία».

Ποια κρατάει το νερό; Ποια λέει τους στίχους; Ποια ξέρει τι σημαίνουν τα σύμβολα;Η μάγισσα — όχι η τρομακτική φιγούρα των διωγμών, αλλά η θεραπεύτρια, η διαισθητική, η σοφή γυναίκα του χωριού.Η γιαγιά που ήξερε να μαζεύει βότανα, να λύνει το «μάτι», να λέει τα σωστά λόγια στην κατάλληλη στιγμή.

Ο Κλήδονας ήταν χώρος γυναικείος, κυκλικός, ιερός. Ένα τελετουργικό όνειρο μεταμφιεσμένο σε παιχνίδι. Και πίσω από το γέλιο, μια γνώση πανάρχαια: ότι η ζωή αποκαλύπτεται μέσα από τα στοιχεία — το νερό, τη φωτιά, το λόγο, τη σιωπή.

Ο Κλήδονας δεν αφορά μόνο τη μαντεία για τον έρωτα. Περιλαμβάνει και μαγικά στοιχεία προστασίας. Πολλές γυναίκες κρατούσαν το νερό για να ραντίσουν γωνιές του σπιτιού, ώστε να φέρει τύχη, γονιμότητα και ευημερία. Πίστευαν επίσης πως οι φωτιές "καίνε τα κακά πνεύματα", εξαγνίζουν την κοινότητα και το σώμα.

Για τις κοπέλες, το έθιμο του Κλήδονα λειτουργεί συμβολικά ως μια τελετή μετάβασης προς την ενήλικη, ερωτική ζωή. Είναι η στιγμή που το "ριζικό" αποκαλύπτεται, που η κοπέλα δηλώνει έμμεσα το ενδιαφέρον της για γάμο ή έρωτα, πάντα με τρόπο παιχνιδιάρικο αλλά και συμβολικά σοβαρό.

Σε ορισμένες περιοχές, το άνοιγμα του Κλήδονα συνοδεύεται από αυτοσχέδιες σάτιρες, τραγούδια και πειράγματα προς τα κορίτσια και τους υποψήφιους μνηστήρες καθώς και προβλέψεις που "κοροϊδεύουν" γλυκά το ριζικό, φανερώνοντας έτσι και τον κοινωνικό ρόλο του εθίμου ως βήμα ελεύθερης έκφρασης σε μικρές κοινότητες.

Σήμερα, το έθιμο του Κλήδονα αποκτά μια νέα διάσταση ως συνδετικός κρίκος με τη λαϊκή μας ταυτότητα, ευκαιρία για πολιτιστικές δράσεις που ενθαρρύνουν τη συμμετοχή όλων των ηλικιών, και ως πνευματική τελετουργία επανασύνδεσης με τα στοιχεία της φύσης, μέσα από την ποίηση και τον συμβολισμό του κύκλου της ζωής.